راه تغییر ریل برای فقرزدایی

چندی پیش، هفته‌نامه‌ی تجارت فردا پرونده‌ای با موضوع فقر در ایران کار کرد. سوال محوری آن پرونده این بود که «چرا به‌رغم وجود نهادها، سازمان‌ها، بودجه‌ها و سیاست‌های فقرزدایی در ایران، شاهد افزایش سطح فقر مطلق در کشور هستیم؟!» این پرسش، در دل خود این پیش‌فرض را دارد که ما بیش از ۴ دهه است که شاهد افزایش سطح فقر در کشور هستیم و سیاست‌های فقرزدایی نیز عمل نمی‌کنند. همچنین توصیه‌ای که چنین حرف‌هایی برای سیاستگذار دارد، این است که بهتر است دست از سیاست‌های فقرزدایی گذشته بکشیم، نهاد‌ها را تعطیل کنیم و بودجه‌ها را جور دیگری خرج کنیم، چون تجربه نشان داده است که آن روش جواب نمی‌دهد. نگارنده‌ی این یادداشت، اما معتقد است که این‌ها آدرس غلط دادن است. اتفاقاً بررسی آمار‌ها و سیاست‌های اقتصادی نشان می‌دهد که هر گاه سیاست‌های فقرزدایی را به کار بستیم، موفق عمل کردیم و اگردر مواردی موفق نبودیم، برای این بوده که اساساً فقرزدایی را کنار گذاشتیم.

• سیاست‌های تاثیرگذار
محاسبات نشان می‌دهند که فقر در ایرانِ پیش از انقلاب نزدیک به ۶۰ درصد بود. این رقم در دهه‌ی ۱۳۵۰ و به واسطه‌ی وفور درآمد‌های نفتی به ۳۵ درصد کاهش یافت. بعد از آن انقلاب شد و سپس شاهد جنگ تحمیلی ۸ ساله بودیم. در این سال‌ها به رغم شرایط غیر طبیعی، به دلیل تلاش‌های بی‌نظیر نیرو‌های انقلابی -مانند جهاد سازندگی، کمیته امداد و ... - در خدمت‌رسانی به روستاها، محرومان و ... وضعیت فقر افزایش نیافت و تقریباً در طی ده سال نخست پس از انقلاب در سطح همان ۳۵ درصد ماند. سپس با پایان جنگ، مجموعه نهادها، بودجه‌ها و سیاست‌های فقرزدایی در کشور طی بیش از دو دهه، سطح فقر را از ۳۵ درصد به کمتر از ۱۰ درصد کاهش دادند. این سرعت فقرزدایی در کمتر کشوری در دنیا سابقه دارد؛ بنابراین اینکه کسی بگوید سیاست‌ها و نهاد‌های فقرزدایی در کشور کارآمد نیستند، اگر نادانسته باشد، ره به خطا رفته است و اگر آگاهانه باشد، آدرس غلط می‌دهد. ما برای فقرزدایی و حتی کاهش نابرابری‌های درآمدی اگر فقط به تجربه‌ی گذشته‌ی خود نیز نگاه کنیم، درس‌های خوبی برای آینده خواهیم گرفت.

• تحریم یا سیاست‌های غلط؟
ما در سال‌های پس از جنگ تا پیش از تشدید تحریم‌ها در سال ۱۳۹۰ عملکرد بسیار خوبی در فقرزدایی داشتیم. در نابرابری، اما وضع خیلی تغییری نکرده بود و همچنان تا پیش از هدفمندی یارانه‌ها، ضریب جینی (که سطح نابرابری درآمدی را نشان می‌دهد) نزدیک به ۴۰ درصد بود. سال‌های پس از هدفمندی یارانه‌ها این رقم کاهش یافت و تقریباً به ۳۰ درصد رسید. البته در سال‌های ۱۳۹۲ به بعد به دلیل ادامه ندادن سیاست هدفمندی و ثابت نگه‌داشتن یارانه‌ها به‌رغم افزایش تورم (سطح عمومی قیمت‌ها)، مجدداً نابرابری به وضع اولیه‌ی خودش بازگشت. فقر نیز در سال‌های دهه‌ی ۱۳۹۰ دو برابر شد و از ۱۰ درصد به ۲۰ درصد رسید. اگر فرض کنیم که سیاست‌های کاهش نابرابری و فقرزدایی در دهه‌های پیش از ۱۳۹۰ نیز فعال بودند، می‌توان افزایش دو برابری فقر و ۱۰ درصدی نابرابری را فقط به دلیل تحریم‌ها دانست. شکی نیست که تشدید تحریم‌ها، شوک بزرگی به اقتصاد ایران بودند و آثار خاص خود را دارند، اما آیا واقعاً سیاست‌های مناسب عدالت‌محور در دهه‌ی ۱۳۹۰ ادامه یافتند؟!

• موتور محرک فقرزدایی
واقعیت این است که در دهه‌ی ۱۳۹۰ (و به طور خاص از ۱۳۹۲) با روی کار آمدن دولت اعتدال، عملاً عدالت کنار گذاشته شد. پیشتر توضیح دادیم که چطور با کنار گذاشتن سیاست هدفمندی یارانه‌ها و ثابت نگه‌داشتن مقدار یارانه برای بیش از یک دهه (و به معنای دقیق‌تر، کاهش قدرت خرید واقعی یارانه‌ها در این سال‌ها) نابرابری کاهش یافته، مجدداً به سطح قبلی خود برگشت. در مورد فقرزدایی هم همین مساله صادق است. شاید در سال‌های ابتدایی انقلاب می‌شد با بردن امکانات به روستاها، وضع فقر را بهبود بخشید، اما امروز این نمی‌تواند موتور محرک اصلی فقرزدایی باشد. امروزه فقرزدایی در کوتاه‌مدت با افزایش سطح یارانه‌ها (از محل هدفمندی و افزایش قیمت حامل‌های انرژی و ...) حاصل می‌شود و در بلندمدت از طریق افزایش رشد اشتغال‌زا. اما آیا در یک دهه‌ی اخیر شاهد چنین سیاست‌هایی بودیم؟! خیر!

• درس عبرت
در یک دهه‌ی گذشته دولت هیچ برنامه جایگزینی (Plan B) برای تحقق رشد اقتصادی اشتغال‌زا در شرایط تحریم نداشت؛ بنابراین عملاً برنامه‌ی بلندمدت فقرزدایی تعطیل بود. همچنین از طریق یارانه‌های نقدی نیز کمک موثری به طبقات پایین درآمدی نداشت؛ بنابراین برنامه‌ی کوتاه‌مدتی هم برای رفع فقر روی میز سیاست‌گذار نبود. آیا شوک تحریم در ایجاد فقر و نابرابری بیشتر اثر داشت؟! حتماً داشت! آیا هیچ راهی برای اینکه بتوان در این شرایط جلوی دو برابر شدن فقر و افزایش ۱۰ درصدی نابرابری را گرفت، وجود نداشت؟! چرا؛ حتماً داشت. ما می‌توانستیم با اعمال سیاست‌های درست، تا حد زیادی جلوی آسیب دیدن طبقات پایین از شوک تحریم را بگیریم، اما دولت، تمام تخم‌مرغ‌هایش را در سبد رفع تحریم‌ها گذاشت که متاسفانه موفق نشد؛ بنابراین امروز به جای آنکه رسانه‌های همسو با دولت اعتدال -مانند تجارت فردا- با دادن آدرس غلط، بیشتر شدن فقر را به گردن سیاست‌های فقرزدایی بیندازند، خوب است از دولت مطلوب خود نقد کنند که چرا عملاً هیچ سیاستی برای فقرزدایی و کاهش نابرابری نداشت؟!